متن زیر تقریر و خلاصه ای از جلسه 135 درس خارج فقه مبحث مکاسب محرمه؛ جناب حجت الاسلام و المسلمین میرباقری است که در تاریخ سه شنبه 7 بهمن ماه 93 برگزار شده است. قابل ذکر است که متن برداشت شاگردان ایشان از مباحث است

مرحوم خویی در طرح مسئله تنجیم 2 مقدمه مفید ذکر کرده اند:

1. یک سلسله اعتقادات در اسلام است که از مسلمات است و انکار آنها کفر است. مانند وجود خدای متعال و وحدانیت خداوند و ربوبیت و وحدانیت خدای متعال در خلق و رازقیت و ... و اعتقاد به نبوت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و همچنین اعتقاد به معاد جسمانی. اعتقاد لسانی به این امور موجب داخل شدن در دایره اسلام و اقرار قلبی به این امور موجب دخول در دایره ایمان است.

اسلام، مسلماتی هم دارد که انکارشان به انکار نبوت ختم میشود. انکار آگاهانه این امور با آگاهی از اینکه انکارشان به معنی انکار نبوت پیامبر اکرم است، موجب خروج از دین است. مثل انکار نبوت انبیاء سابق و ضروریات دین و انکار امامت اهل بیت علیهم السلام. لذا مرحوم خویی میفرمایند: اهل سنت به دلیل اینکه واقف به این امر نیستند که انکار امامت امیر المومنین علیه السلام موجب انکار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است از اسلام خارج نیستند. بعد از آن روایاتی برای این ادعا می آورند که البته وافی به این ادعا نیست.

2. اصل تأثیر گذاری افلاک بر عالم عنصری ما از مسلمات است. مثل اثرگذاری نور خورشید یا جاذبه ماه و سایر افلاک. لذا اعتقاد فی الجمله به تأثیر افلاک موجب شرک نیست. دنبال کردن حرکات افلاک و نسبت بین خودشان هم فی الجمله اشکال ندارد.

با توجه به این دو مقدمه و با توجه به روایات، مسئله حکم تنجیم را بررسی میکنیم.

مسئله اول حکم موردی است که اعتقاد بر این داشته باشد که افلاک دارای اراده و نفوس فلکیه بوده و مدبرات عالم هستند.

اگر افلاک را در این تدبیر مستقل از خدای متعال بدانیم، چنین اعتقادی کفر و حرام است. اگر هم مستقل ندانیم ولی شریک در تدبیر بدانیم، شرک است. در این حکم نیازی به استدلال به روایات هم نداریم.

حتی اگر بدون قول به مرید بودن افلاک برای آنها اثر علیتی مستقل قائل باشد موجب خروج از اسلام است مسلما.

اما اگر کسی معتقد به مدبریت غیر استقلالی افلاک در طول تدبیر خدای متعال بود (چنانچه در مورد سایر اسباب عالم است)، این اعتقاد موجب خروج از اسلام نیست. اما آیا وجهی برای حرمت این اعتقاد داریم یا نه؟ اگر این تحلیل سازگار با تحلیل روایات اهل بیت علیهم السلام از عالم باشد، کسی که ملتفت به این ناسازگاری باشد و چنین اعتقادی داشته باشد، اعتقاد حرام و گناه است.

اگر معتقد به تفویض تدبیر عالم به افلاک باشد به معنایی که به معتزله منسوب است (قائل به کنار کشیدن خدای متعال از تدبیر عالم باشد) باز هم خلاف دین است و اگر به لوازم این اعتقاد واقف باشد موجب خروج از دین هم هست.

این وجوه مسلم است و اختلافی در آنها نیست. آنچه محل اختلاف و بحث است، حکم اخبار از حوادث مقارن با اتفاقات نجومی است یا قول به تأثیر گذاری افلاک در حوادث زمین است. دنبال کردن و ترتیب اثر دادن به این اخبار با چنین اعتقادی چه حکمی دارد؟

بر خلاف مرحوم شیخ، مرحوم خویی اعتقاد به تاثیر گذاری غیر استقلالی افلاک در حوادث جوامع انسانی را هم حرام میدانند. به دلیل اینکه اولا از اموری نیستند که تحت علم ما قرار گیرند (این اشکال ثبوتی است نه اثباتی) و لذا از باب کذب و ... حرام است.

ثانیا بر طبق روایات، اخبار قطعی از این امور و مقارنات و لو از باب مقارنه محض بدون تأثیر باشد (مانند داستان سگ آسیاب) حرام است. وجه حرمت هم در روایات، یا واقف نبودن منجم به ابعاد این علم دانسته شده است و یا سببیت برای دست کشیدن مردم از صدقه و دعا و ... و تکذیب قضا و قدر  و... . این وجه دوم از حرمت فقط در جایی است که به شکل بتی و جزمی اخبار از مقارنات کند