متن زیر تقریر و خلاصه ای از جلسه 165 درس خارج فقه مبحث مکاسب محرمه؛ جناب حجت الاسلام و المسلمین میرباقری است که در تاریخ یکشنبه 30 فروردین 94 برگزار شده است. قابل ذکر است که متن برداشت شاگردان ایشان از مباحث است

حرمت فی الجمله تعلیم و تعلم و عمل به «سحر» از ضروریات دین است.

روایات حرمت سحر

22201- 7- وَ عَنْهُ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ نَصْرِ بْنِ قَابُوسَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ الْمُنَجِّمُ مَلْعُونٌ وَ الْكَاهِنُ مَلْعُونٌ وَ السَّاحِرُ مَلْعُونٌ وَ الْمُغَنِّيَةُ مَلْعُونَةٌ وَ مَنْ آوَاهَا مَلْعُونٌ وَ آكِلُ كَسْبِهَا مَلْعُونٌ.

استفاده حرمت از این روایت به این تقریر است که لعن بر فاعل فعلی دلالت بر حرمت آن فعل میکند. در حالی که در روایات لعن به افعال غیر محرم هم تعلق گرفته است. لذا ابتدائا این روایت دلالت بر حرمت ندارد، مگر اینکه کسی به سیاق این روایت استدلال کند.

22202- 8- قَالَ وَ قَالَ ع الْمُنَجِّمُ كَالْكَاهِنِ وَ الْكَاهِنُ كَالسَّاحِرِ وَ السَّاحِرُ كَالْكَافِرِ وَ الْكَافِرُ فِي النَّارِ.

این روایت برای اثبات حرمت کافی است چون مشتمل بر تهدید به عذاب و همچنین تشبیه به کفر است.

 25 بَابُ تَحْرِيمِ تَعَلُّمِ السِّحْرِ وَ أَجْرِهِ وَ اسْتِعْمَالِهِ فِي الْعَقْدِ وَ حُكْمِ الْحَلِ‏

از این عنوان حرمت تکلیفی استعمال در عقد و مطلق تعلیم سحر و حرمت وضعی اجر آن استفاده میشود.

22207- 1- مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ‏ شَيْخٍ مِنْ أَصْحَابِنَا الْكُوفِيِّينَ قَالَ: دَخَلَ عِيسَى بْنُ شَفَقِيٍّ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع- وَ كَانَ سَاحِراً يَأْتِيهِ النَّاسُ وَ يَأْخُذُ عَلَى ذَلِكَ الْأَجْرَ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَنَا رَجُلٌ كَانَتْ صِنَاعَتِيَ السِّحْرَ وَ كُنْتُ آخُذُ عَلَيْهِ الْأَجْرَ وَ كَانَ مَعَاشِي وَ قَدْ حَجَجْتُ مِنْهُ وَ مَنَّ اللَّهُ عَلَيَّ بِلِقَائِكَ وَ قَدْ تُبْتُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَهَلْ لِي فِي شَيْ‏ءٍ مِنْ ذَلِكَ مَخْرَجٌ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع حُلَّ وَ لَا تَعْقِدْ.

وَ رَوَاهُ الشَّيْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَعْقُوبَ وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عِيسَى بْنِ الثَّقَفِيِّ نَحْوَهُ وَ رَوَاهُ الْحِمْيَرِيُّ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ أَبِي مَسْرُوقٍ النَّهْدِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عِيسَى بْنِ الثَّقَفِيِّ نَحْوَهُ

احتمال اول در این روایت این است که مراد از «فَهَلْ لِي فِي شَيْ‏ءٍ مِنْ ذَلِكَ مَخْرَجٌ» این است که آیا بعض از این فن جائز است؟ و حضرت در پاسخ تفصیل به افراد جائز و غیر جائز داده اند. پاسخ حضرت با این احتمال سازگار است.

احتمال دیگر این است که مراد از سئوال این است که آیا راه نجاتی برای من است؟ حتی اگر این احتمال با ظاهر سئوال و «هل لی مخرج» سازگار باشد ولی با جواب حضرت با این احتمال سازگار نیست.

احتمال سوم این است که مانند احتمال قبلی، سئوال از راه نجات باشد و جواب حضرت اینگونه باشد که «حل ما عقدت و لا تعقد من بعد» در اینصورت با ظاهر سئوال و جواب حضرت سازگار میشود. اما ابتدائا این احتمال به ذهن متبادر نیست و احتمال اول اظهر است.

مرحوم صاحب وسائل بعد از ذکر این حدیث میفرمایند: أَقُولُ: خَصَّهُ بَعْضُ عُلَمَائِنَا بِالْحَلِّ بِغَيْرِ السِّحْرِ كَالْقُرْآنِ وَ الذِّكْرِ وَ التَّعْوِيذِ وَ نَحْوِهَا وَ هُوَ حَسَنٌ إِذْ لَا تَصْرِيحَ بِجَوَازِ الْحَلِّ بِالسِّحْرِ. که معلوم است ایشان بخاطر عدم نص در جواز استعمال در حل، از اطلاق روایت رفع ید میکنند به دلیل ادله حرمت استعمال سحر. در حالی که ظاهر سئوال این است که حضرت از راه سحر امر به «حلّ» نموده اند. خصوصا با معنا کردن طبق احتمال اول این تخصیص وجهی ندارد و برای جواز استعمال در حلّ میتوان به این روایت استدلال کرد.

22208- 2- مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص سَاحِرُ الْمُسْلِمِينَ يُقْتَلُ وَ سَاحِرُ الْكُفَّارِ لَا يُقْتَلُ قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ لِمَ لَا يُقْتَلُ سَاحِرُ الْكُفَّارِ قَالَ لِأَنَّ الشِّرْكَ أَعْظَمُ مِنَ السِّحْرِ لِأَنَّ السِّحْرَ وَ الشِّرْكَ مَقْرُونَانِ.

وَ فِي الْعِلَلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي‏ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ مِثْلَهُ

احتمال اول از این روایت این است که مراد از ساحر المسلمین «الساحر من المسلمین» باشد. در این صورت استفاده حرمت از این روایت قطعی است.

اما احتمال دیگری هم در این روایت قابل طرح است و آن اینکه اضافه مسلمین به ساحر، اضافه اسم فاعل به مفعول باشد. این احتمال با تعلیل ذیل روایت نیز سازگاری دارد و در این تعلیل حضرت جواز سحر نمودن کفار را معلل مینمایند به اینکه کفار خودشان مبتلا به امری هستند که مقرون سحر و مساوی یا اعظم از سحر است. لذا هر مشرکی مسحور هم هست.

22209- 3- قَالَ وَ رُوِيَ أَنَّ تَوْبَةَ السَّاحِرِ أَنْ يَحُلَّ وَ لَا يَعْقِدَ.

احتمال اول در این روایت این است که توبه اش به این باشد که «ما عقده» را باز کند و دیگر عقد جدیدی نکند.

احتمال دیگر این است که حضرت در باب ساحر میفرمایند: استفاده او در حل جائز است ولی جائز به عقد نیست. این احتمال با معنی توبه سازگار نیست.

22210- 4- وَ فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْمُفَسِّرِ عَنْ يُوسُفَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ وَ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَيَّارٍ عَنْ أَبَوَيْهِمَا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْعَسْكَرِيِّ عَنْ آبَائِهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ قَالَ كَانَ بَعْدَ نُوحٍ ع- قَدْ كَثُرَتِ السَّحَرَةُ الْمُمَوِّهُونَ فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَكَيْنِ إِلَى نَبِيِّ ذَلِكَ الزَّمَانِ بِذِكْرِ مَا يَسْحَرُ بِهِ السَّحَرَةُ وَ ذِكْرِ مَا يُبْطِلُ بِهِ سِحْرَهُمْ وَ يَرُدُّ بِهِ كَيْدَهُمْ فَتَلَقَّاهُ النَّبِيُّ عَنِ الْمَلَكَيْنِ وَ أَدَّاهُ إِلَى عِبَادِ اللَّهِ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ يَقِفُوا بِهِ عَلَى السِّحْرِ وَ أَنْ يُبْطِلُوهُ وَ نَهَاهُمْ أَنْ يَسْحَرُوا بِهِ النَّاسَ وَ هَذَا كَمَا يُدَلُّ عَلَى السَّمِّ مَا هُوَ وَ عَلَى مَا يُدْفَعُ بِهِ غَائِلَةُ السَّمِّ إِلَى أَنْ قَالَ وَ مَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ ذَلِكَ السِّحْرَ وَ إِبْطَالَهُ حَتَّى يَقُولَا لِلْمُتَعَلِّمِ إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ وَ امْتِحَانٌ لِلْعِبَادِ لِيُطِيعُوا اللَّهَ فِيمَا يَتَعَلَّمُونَ مِنْ هَذَا وَ يُبْطِلُوا بِهِ كَيْدَ السَّحَرَةِ وَ لَا يَسْحَرُوهُمْ فَلَا تَكْفُرْ بِاسْتِعْمَالِ هَذَا السِّحْرِ وَ طَلَبِ الْإِضْرَارِ بِهِ وَ دُعَاءِ النَّاسِ إِلَى أَنْ يَعْتَقِدُوا أَنَّكَ بِهِ تُحْيِي وَ تُمِيتُ وَ تَفْعَلُ مَا لَا يَقْدِرُ عَلَيْهِ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ ذَلِكَ كُفْرٌ إِلَى أَنْ قَالَ وَ يَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَ لَا يَنْفَعُهُمْ لِأَنَّهُمْ إِذَا تَعَلَّمُوا ذَلِكَ السِّحْرَ لِيَسْحَرُوا بِهِ وَ يَضُرُّوا بِهِ فَقَدْ تَعَلَّمُوا مَا يَضُرُّهُمْ فِي دِينِهِمْ وَ لَا يَنْفَعُهُمْ فِيهِ الْحَدِيثَ.

از این روایت استفاده میشود که برای این اقوام، تعلم سحر برای ابطال جائز بوده است. استفاده این جواز برای ما منوط به جریان استصحاب شرائع سابقه است.

22211- 5- وَ عَنْ تَمِيمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُرَشِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِيٍّ الْأَنْصَارِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْجَهْمِ عَنِ الرِّضَا ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: وَ أَمَّا هَارُوتُ وَ مَارُوتُ- فَكَانَا مَلَكَيْنِ عَلَّمَا النَّاسَ السِّحْرَ لِيَحْتَرِزُوا بِهِ سِحْرَ السَّحَرَةِ وَ يُبْطِلُوا بِهِ كَيْدَهُمْ وَ مَا عَلَّمَا أَحَداً مِنْ ذَلِكَ شَيْئاً حَتَّى قَالا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرْ فَكَفَرَ قَوْمٌ بِاسْتِعْمَالِهِمْ لِمَا أُمِرُوا بِالاحْتِرَازِ مِنْهُ وَ جَعَلُوا يُفَرِّقُونَ بِمَا تَعَلَّمُوهُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ ما هُمْ بِضارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ يَعْنِي يُعَلِّمُهُ.

22212- 6- وَ الْخِصَالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِيِّ عَنْ يَحْيَى بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ صَاعِدٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ جَمِيلٍ عَنِ الْمُعْتَمِرِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ فُضَيْلِ بْنِ مَيْسَرَةَ عَنْ أَبِي جَرِيرٍ عَنْ أَبِي بُرْدَةَ عَنْ أَبِي مُوسَى الْأَشْعَرِيِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص ثَلَاثَةٌ لَا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ- مُدْمِنُ خَمْرٍ وَ مُدْمِنُ سِحْرٍ وَ قَاطِعُ رَحِمٍ الْحَدِيثَ.

استفاده حرمت از این روایت در حق «مدمن السحر» قطعی است به خاطر تهدید به عذاب و به ضمیمه سیاق حدیث.

22213- 7-عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنِ السِّنْدِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِي الْبَخْتَرِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ أَنَّ عَلِيّاً ع قَالَ: مَنْ تَعَلَّمَ شَيْئاً مِنَ السِّحْرِ قَلِيلًا أَوْ كَثِيراً فَقَدْ كَفَرَ وَ كَانَ آخِرَ عَهْدِهِ بِرَبِّهِ وَ حَدُّهُ أَنْ يُقْتَلَ إِلَّا أَنْ يَتُوبَ.

تعلم سحر طبق این روایت نوعی کفر است که عهد ایمان را به پایان میرساند. حدّ آن هم قتل است. این حد با توبه برداشته میشود. این روایت مخصص سایر روایاتی است که حد سحر را بیان میکند.

22214- 8-  فُرَاتُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ الْكُوفِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَسَنِ التَّمِيمِيِّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: نَحْنُ أَهْلُ بَيْتٍ عَصَمَنَا اللَّهُ مِنْ أَنْ نَكُونَ فَتَّانِينَ أَوْ كَذَّابِينَ أَوْ سَاحِرِينَ أَوْ زَنَّاءِينَ فَمَنْ كَانَ فِيهِ شَيْ‏ءٌ مِنْ هَذِهِ الْخِصَالِ فَلَيْسَ‏ مِنَّا وَ لَا نَحْنُ مِنْهُ. أَقُولُ: وَ يَأْتِي مَا يَدُلُّ عَلَى ذَلِكَ فِي الْحُدُودِ وَ غَيْرِهَا

از این روایت استفاده حرمت نمیشود. چون این تعابیر در غیر حرمت هم کاربرد دارد.

در انتهای این باب مرحوم شیخ حر میفرمایند: وَ لَا يَخْفَى أَنَّهُ يَحْتَمِلُ كَوْنُ مَا مَرَّ مِنْ جَوَازِ الْحَلِّ بِالسِّحْرِ مَخْصُوصاً بِتِلْكَ الشَّرِيعَةِ الْمَنْسُوخَةِ.

مفهوم لغوی سحر

برخی لغویین سحر را به چیزی که سببش لطیف و دقیق است تعریف کرده اند. این مفهوم تعریف به امر اعم است.

برخی دیگر آن را نوعی خدعه دانسته اند. برخی گفته اند: «السحر صرف الشیء عن وجهه». و باز گفته اند سحر پوشاندن لباس باطل به حق و عکس آن است. این تعاریف همگی اعم از سحر هستند.

لذا مرحوم خویی به تبع مرحوم مجلسی، در تعریف سحر این امور را ترکیب کرده اند و میفرمایند: سحر خدعه کردن با امور دقیقه ای است که  شیئی را از وجه خود منصرف و به باطل لباس حق میپوشاند و بالعکس.

مرحوم مصطفوی در التحقیق میفرمایند: «سحر: مصبا- السحر: .... و السحر:

قال ابن فارس: هو إخراج الباطل في صورة الحق، و يقال هو الخديعة، و سحره بكلامه: استماله برقته و حسن تركيبه.

مقا- سحر: ... قال قوم: هو إخراج الباطل في صورة الحقّ، و يقال هو الخديعة. ...

... و التحقيق‏

أنّ الأصل الواحد في هذه المادّة: هو الصرف عن ما هو واقع و حقّ الى خلافه، كصرف الأبصار عمّا يشاهدونه في الظاهر الى خلافه، و صرف القلوب عمّا يدركونه الى الخلاف، يقال هو ساحر، و ذاك مسحور.

. فَلَمَّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْيُنَ النَّاسِ،. فَإِذا حِبالُهُمْ وَ عِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ إِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعى‏،. إِنَّما صَنَعُوا كَيْدُ ساحِرٍ وَ لا يُفْلِحُ السَّاحِرُ حَيْثُ أَتى‏. يراد صرف أبصار الناظرين عمّا يشاهدونه و عمّا كان و وقع الى خلافه.

. سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ فَأَنَّى تُسْحَرُونَ،. إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً*،. بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ. يراد كونهم مصروفين عمّا هو الحقّ و الواقع.... ثمّ إنّ السحر إمّا واقعيّ أو ادّعائيّ: فالأوّل كما في: . سَحَرُوا أَعْيُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ وَ جاؤُ بِسِحْرٍ عَظِيمٍ- 7/ 116. و الثاني كما في:. فَلَمَّا جاءَتْهُمْ آياتُنا مُبْصِرَةً قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِينٌ- 27/ 13.

و السحر تعليمه و تعلّمه و العمل به محرّم ممنوع، فانّه يصرف الناس عن الحقّ الواقع و يضلّ أفكارهم ... و السحر على نوعين: إمّا بالتوسّل بأسباب و وسائل و آلات و أدوية مضبوطة في الكتب المربوطة، و إمّا بسرعة اليد في العمل و إعمال حيل تخفى على الناظر، و يطلق على النوع الأخير الشعوذة و الشعبذة، و قد يطلق على مطلق السحر.»