متن زیر تقریر جلسه 176 درس خارج فقه خمس آیه الله میرباقری است که به تاریخ 30 مهرماه سال 99 برگزار شده است. ایشان در این جلسه که ابتدای بحث خمس ارباح مکاسب است، مقداری مسائل مرحوم سید یزدی را در عروه مورد بررسی قرار داده و یک جمع بندی از شکل بحث های ایشان می کنند و در ادامه طبق روال سابق روایات باب مربوطه که باب هشتم از وسائل الشیعه است را مورد بررسی قرار می دهند که در این جلسه روایت اول که مکاتبه اشعری است را سندا و دلاله مورد بحث قرار داده اند.

1- طرح کلی بحث مرحوم سید در عروة

مرحوم سید یزدی در بحث خمس فوائد بعد از طرح اصل بحث، سی و پنج مسئله مطرح کرده اند که مجموع مباحث ایشان در چهار محور جمع میشود.

محور اول وجوب خمس ارباح مکاسب و تنقیح موضوع آن است که در این مباحث ایشان به این نکته پرداخته اند که آیا موضوع این خمس مطلق فوائد است یا مخصوص به ارباح مکاسب است.

همچنین فوائدی که از خمس ارباح استثناء شده مثل مهریه و ارث نیز بررسی میشود و همچنین مباحث کبروی و صغروی دیگری حول همین موضوع طرح میشود.

محور دوم اسثتناء مؤونه عیال است که مباحثی که مربوط مؤونه است در این محور بررسی میشود همانند بحث از اعتبار سنة در مؤونه و اینکه آغاز سنه از جه زمانی باید محاسبه شود، یا اینکه اگر کسی درآمدهای متعدد داشت باید سنه را چگونه محاسبه کند و مباحث دیگری که مربوط به مؤونه است.

در مجموع حدود پانزده مسئله از مسائل عروه مربوط به این محور است.

محور سوم روایات تحلیل است که گرچه مرحوم سید مفصلا به آن نپرداخته اند و تنها دو مسئله از مسائل عروه هستند که به صورت ضمنی به این محور نیز مربوط میشوند اما باید مفصلا وارد این روایات شد و مفاد آنها را بررسی کرد.

محور چهارم کیفیت تعلق خمس است که آیا خمس به عین مال تعلق میگیرد یا ذمه و آیا به صورت کلی فی الذمه است یا اشاعه یا کلی فی المعین است یا اینکه اساسا خمس حقی است که به مال تعلق میگیرد و امثال این مباحث که هریک از این اقوال ثمرات فقهی هم دارد.

البته باید توجه داشت که این دو محور اخیر اختصاص به باب خمس فوائد ندارد ولی مرحوم سید در اینجا بررسی کرده اند؛ لذا بعض بزرگان این دو بحث را ذیل خمس فوائد مطرح نکرده اند بلکه در فصلی جداگانه این دو بحث را بررسی کرده اند.

بررسی کلام مرحوم سید در ابتدا خمس فوائد

مرحوم سید در بحث خمس فوائد اینگونه فرموده اند: «ما يفضل عن مؤنة سنته و مؤنة عياله من أرباح التجارات و من سائر التكسّبات من الصناعات و الزراعات و الإجارات...» یعنی ایشان از همان ابتدا متعلق خمس را فوائدی میدانند که از موونه سنه اضافه آمده باشد. سپس وارد موضوع آن شده اند و فرموده اند در خمس فوائد تفاوتی ندارد که این فایده از تجارت بدست آمده باشد یا صنعت یا زراعت و یا اجاره. بعد با «حتی» موارد دیگری را بیان کرده اند که شغل هایی هستند که درآمد زیادی ندارد.

تا اینجا ایشان فایده ای را بیان فرموده اند که از طریق کسب بدست آمده باشد ولی در مطلق الفوائد که از غیر راه اکتساب بدست آمده باشد ابتدا احتیاط کرده و فرموده اند در مواردی همانند هبه، هدیه، جایزه و وصیت احتیاط در این است که خمس آن پرداخته شود ولی در آخر عبارت خود به وجوب خمس فتوی داده و فرموده اند: «بل لا یخلو عن قوة» یعنی به هرحال در نگاه ایشان این موارد به روشنی موارد قبلی نیستند و لکن در نهایت فتوی به خمس داده اند.

سپس ایشان میراث را استثناء کرده اند مگر اینکه ارث لایحتسب باشد که این صورت را ایشان فرموده اند متعلق خمس است که باید بررسی شود که اشکال ایشان در مطلق میراث این است که اصلا فایده نیست یا اینکه ارث هم فایده هست ولی به دلیل خاصی متعلق خمس نیست.

سپس ایشان موارد دیگری را همانند محصول وقف خاص و نذر نیز متعلق خمس دانسته اند، و در آخر فرموده اند مستحب است که خمس مهریه و مطلق المیراث و عوض خلع نیز پرداخته شود.

چندین فرع اولی که ایشان بیان کرده اند نیز -غیر از فرع اول و سوم- مربوط به تنقیح موضوع خمس است.

اشاراتی بر حواشی عروة

مرحوم نائینی و مرحوم بروجردی ذیل فوائدی که از راه اکتساب بدست نیامده باشد فرموده اند نمیتوان به این موارد فتوی داد و فقط احتیاطا باید خمس آنها پرداخته شود. اما مرحوم امام فتوی داده اند که این فوائد متعلق خمس نیستند؛ ایشان میفرمایند: «و إن كان عدم التعلّق بغير ما يحصل بالاكتساب لا يخلو من قوّة و على هذا لا يتعلّق بنحو الهبات و ما تتلوها و لا بالميراث مطلقاً و لا بالنذر و لا في حاصل الوقف الخاصّ إلّا إذا كان على نحو الاستنماء و الاكتساب بالزراعة.»

بنابراین اختلاف در موضوع کم کم آشکار میشود که بعضی همانند مرحوم سید مطلق فوائد را متعلق خمس دانسته اند -وبعض موارد را استثناء کرده اند- ولی بعضی در فوائدی که از غیر راه اکتساب بدست آمده باشد احتیاط کرده اند و عده ای هم همانند مرحوم امام قائل شده اند که این فوائد اصلا متعلق خمس نیستند و فقط فوائدی متعلق خمس هستند که از راه اکتساب بدست آمده باشد.

روشن است که کسانی که خمس را تنها در فوائدی قائل که از راه اکتساب به دست آمده باشد قائل شده اند، در میراث غیر محتسب نیز قائل به خمس نیستند اما مرحوم خویی که این ارث را متعلق خمس دانسته اند در موردی که مرحوم سید برای ارث غیر محتسب بیان کرده اند، مناقشه کرده اند و لکن مرحوم سید مثالی را بیان کرده اند و در مثال مناقشه نیست.

اما در وقف خاص و نذر هم که مرحوم سید احتیاط کرده اند، مرحوم حکیم و مرحوم خویی فتوی داده اند که باید خمس آن را پرداخت کرد و مرحوم خویی علاوه بر وقف خاص، وقف عام را نیز موضوع خمس دانسته اند.

مرحوم شیخ عبدالکریم حائری نیز فرموده اند اگر نذر خاص باشد فایده است ولی اگر نذر برای شخص خاصی نباشد بلکه نذر عنوان باشد، حکم مایملک بالخمس را دارد که مرحوم سید در فروع بعدی به حکم آن پرداخته اند.

اما اینکه مرحوم بروجردی فرموده اند اگر در زمینی که وقف شده زراعت کند باید خمس زراعت را بپردازد خروج از مسئله و محل نزاع است.

بنابراین به صورت اجمالی محل نزاع و مناقشات روشن شد و کسی که بخواهد بهتر محل نزاع را بداند باید نه فرع بعدی را نیز مطالعه کند.

2- بررسی روایات باب هشتم وسائل

مرحوم شیخ حر عنوان این باب را اینطور بیان کرده اند: «بَابُ وُجُوبِ الْخُمُسِ فِيمَا يَفْضُلُ عَنْ مَئُونَةِ السَّنَةِ لَهُ وَ لِعِيَالِهِ مِنْ أَرْبَاحِ التِّجَارَاتِ وَ الصِّنَاعَاتِ وَ الزِّرَاعَاتِ وَ نَحْوِهَا وَ أَنَّ خُمُسَ ذَلِكَ لِلْإِمَامِ خَاصَّةً‌».

دو نکته در این عنوان وجود دارد یکی اینکه روشن نیست مراد ایشان از «نحوها» چیست تا معلوم شود که ایشان خمس را مربوط به خصوص فوائدی میدانند که از راه اکتساب به دست آمده باشد یا اینکه مطلق الفوائد را متعلق خمس میدانند.

دوم اینکه ایشان این خمس مختص به امام میدانند و مصرف این خمس را متفاوت از خمس ابواب دیگر دانسته اند.

اما بررسی روایات باب. روایت اول باب مکاتبه اشعری است. فرمود: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْأَشْعَرِيِّ قَالَ كَتَبَ‌ بَعْضُ أَصْحَابِنَا إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي ع: أَخْبِرْنِي عَنِ الْخُمُسِ أَ عَلَى جَمِيعِ مَا يَسْتَفِيدُ الرَّجُلُ، مِنْ قَلِيلٍ وَ كَثِيرٍ مِنْ جَمِيعِ الضُّرُوبِ وَ عَلَى الصُّنَّاعِ وَ كَيْفَ ذَلِكَ. فَكَتَبَ بِخَطِّهِ الْخُمُسُ بَعْدَ الْمَئُونَةِ»

بررسی سند روایت اول

سعد بن عبدالله اشعری که از بزرگان و اجلاء هستند و مرحوم شیخ طوسی هم دو طریق صحیح به ایشان دارند و رواة دیگر هم تا محمد بن الحسن همگی از بزرگان و اجلاء هستند.

ابی جعفر که همان احمد بن محمد بن عیسی اشعری است و علی بن مهزیار هم که روشن است و تنها شخصی که در این روایت ترجمه ندارد ابوخالد محمد بن الحسن الاشعری است که ترجمه ای برای او ذکر نشده است لذا بعضی ایشان را تصعیف کرده اند و لکن ایشان شاگردانی همچنون علی بن مهزیار و احمد اشعری دارند که از ایشان اکثار روایت دارند و همین میتواند قرینه ای بر توثیق باشد. اما اینکه ترجمه ایشان ذکر نشده است شاید به این دلیل بوده که صاحب کتاب نبوده اند.

اما اینکه در روایت آمده است بعض اصحاب کتابت کرده اند باعث ارسال نمیشود چراکه ظاهر روایت این است که محمد بن الحسن الاشعری خودش این کتابت را دیده است.

بنابراین، مکاتبه به امام جواد علیه السلام به لحاظ سندی صحیحه محسوب میشود.

بررسی دلالت روایت شریفه

سوالی که راوی در این روایت طرح کرده است این است که آیا هر استفاده ای، کم باشد یا زیاد و از هر طریقی که به دست آمده باشد، متعلق خمس است یا خیر؟ و همچنین کیفیت تعلق خمس چگونه است؟

اما شاید نکته اینکه صناع بخصوص ذکر شده است این باشد که معمولا صنعتگر در آن دوره درآمد پایینی داشته است لذا راوی سوال کرده است که این درآمد هم متعلق خمس هست یا خیر؟ ممکن هم هست به این دلیل باشد که کسی که صنعتگر است عمرش را در عوض این درآمد گذاشته است که معلوم نیست به درآمد او فایده صادق باشد لذا از حضرت سوال کرده است که چنین شخصی نیز باید خمس بپردازد یا خیر؟

اما درباره جواب حضرت هم باید اولا این نکته بررسی شود که آیا جواب هریک از این سوالات است یا اینکه حضرت فقط سوال آخر را پاسخ داده اند؟ و ثانیا اینکه مؤونه به چه معناست؟ به نظر میرسد ظاهر روایت شریفه این است که هردو سوال پاسخ داده شده است و موونه هم شامل موونه عیال میشود یا بالاطلاق و یا اینکه انصراف در خصوص موونه عیال دارد.

در واقع آهنگ سوال این است که مالیات شرعی بر همه درآمدهاست یا تنها درآمدهای بالا متعلق خمس هستند و کیفیت تعلق خمس چگونه است؟ که در این صورت پاسخ حضرت هم روشن است که حضرت فرموده اند در صورتی متعلق خمس است که از موونه بیشتر باشد که در این صورت هردو سوال جواب داده شده است. و الحمدلله...