متن زیر تقریر جلسه 211 درس خارج فقه خمس آیه الله میرباقری است که به تاریخ 1 دی ماه ماه سال 99 برگزار شده است. ایشان در این جلسه در ادامه بحث موضوع خمس در جمع بندی نهایی از بحث موضوع خمس به کلمات مرحوم خویی و مرحوم بروجردی و امام و نیز کلمات مرحوم هاشمی اشاره می کنند و بیان می کنند که هرکدام چه بحثی را در نظر داشتند و چطور جمع بندی کرده اند. استاد در نهایت فی الجمله حرف مرحوم هاشمی را تایید کرده و بحث هایی در مورد خمس فریضه و سنت بیان کرده اند.

جمع بندی قول مرحوم سید در موضوع خمس

مرحوم سید میفرمایند مطلق تکسبات بعد از مؤونه متعلق خمس هستند و اما در مثل هدیه که فایده ای است که احتیاج به قبول دارد و به یک معنی فایده قصدی است فرموده اند اقوی این است که متعلق خمس است. اما ایشان در بعض موارد که درآمدهای غیر قصدی هستند احتیاط واجب کرده اند و در مواردی هم فرموده اند اصلا فایده بر آن صادق نیست لذا متعلق خمس نیستند.

در تکسبات که قدر متیقن از روایات است و اما در فوائدی که مثل هدیه هستند ایشان ابتدءا در صدق عنوان فایده تشکیک دارند ولی در ادامه میفرمایند اقوی این است که این موارد نیز فایده است یعنی ظاهرا هم موضوع خمس را توسعه به این موارد داده اند و هم در روایاتی به آن تصریح شده است ولی در درآمدهای غیر اختیاری ایشان توقف کرده اند.

ایشان در ارث غیرمحتسب ابتدا توقف کرده اند ولی در ادامه کأن فتوی به عدم خمس داده و فرموده اند احتیاط مستحب در پرداخت خمس است. ایشان ابتدا فرموده اند ارث غیر محتسب باید احتیاط کرد ولی در پایان عبارت خود فرموده اند: «و الأحوط استحباباً ثبوته في عوض الخلع و المهر و مطلق الميراث حتّى المحتسب منه و نحو ذلك». وقتی ایشان میفرمایند مطلق میراث خمس ندارد حتی غیر محتسب معنایش این است که از کلام قبل خود که فرموده اند ارث غیر محتسب متعلق خمس است عدول کرده اند. البته تقریر دیگری هم از کلام ایشان میتوان ارائه کرد ولی ظاهر کلام ایشان این است که ایشان عدول کرده اند.

جمع بندی قول مرحوم خویی در موضوع خمس

مرحوم خویی هم فرموده اند که مطلق الفوائد متعقل خمس هستند و حاصل وقف خاص و نذر را هم داخل در مطلق الفوائد میدانند یعنی ایشان موضوع خمس را اعم از اکتسابات و فوائد قصدی و غیر قصدی( غیر اختیاری) میدانند. ایشان میفرمایند صحیحه علی بن مهزیار هم درآیه را تفسیر به مطلق الفوائد کرده است لذا ایشان موضوع خمس در آیه شریفه را هم مطلق فایده میدانند. یعنی ایشان همه این انواع خمس را خمس فریضه میدانند.

البته ایشان در میراث میفرمایند میراث محتسب متعلق خمس نیست اما نه به این دلیل که ادله شامل آن نمیشود بلکه به این دلیل که اگر ارث با این کثرت ابتلاء متعلق خمس بود قطعا آشکار میشد لذا ایشان با مرحوم سید در ارث غیر محتسب اختلاف دارند زیرا میفرمایند ارث غیر محتسب کثرت ابتلاء نداشته است که بگوییم لوکان لبان.

جمع بندی قول مرحوم خویی و حضرت امام در موضوع خمس

جمع بندی دیگری که در مانحن فیه وجود دارد ممشای مرحوم بروجردی و مرحوم امام است که میفرمایند تنها اکتسابات متعلق خمس هستند و در امثال هدیه هم ایشان یک احتیاط مستحب هم دارند ولی در ارث ایشان احتیاط محتسب هم ندارند.

جمع بندی قول مرحوم هاشمی در موضوع خمس

قول دیگری که در این روایات وجود دارد، مرحوم شاهرودی به مقتضای صحیحه علی بن مهزیار یک تفصیلی بین سنت و فریضه بیان کرده و فرموده اند خمس در فوائد غیر مترقبه مثل میراث غیر محتسب و هدیه خطیره، خمس فریضه است که ایشان این فوائد را شامل گنج و غوص و معدن نیز میدانند. اما فوائد مترقبه ای که در زندگی انسان ها وجود دارد که درآمدهایی هستند که در زندگی توقع میروند متعلق خمس سنت هستند. تفاوت بین سنت و فریضه در کلام ایشان این است که در خمس فریضه مؤونه استثناء نمیشود بخلاف خمس سنت که بعد از استثناء مؤونه پرداخت میشود. یعنی در نگاه ایشان در صحیحه علی بن مهزیار یک تقابلی بین خمس سنت و فریضه بیان شده است که همین تفصیل باعث شده که ایشان قائل به خمس سنت و فریضه باشند. 

بررسی خمس سنت و فریضه

بنابراین در بررسی خمس سنت و فریضه یک قول را مرحوم خویی بیان کرده اند که آیه دلالت بر خمس مطلق الفوائد دارد لذا ایشان همه متعلقات خمس را خمس فریضه میدانند و لکن اثبات این کلام مشکل است و نمیتوان گفت که آیه شامل مطلق فوائد میشود و قول دیگر هم این است که صحیحه تفصیل بین سنت و فریضه میدهد یعنی گرچه از فریضه نمیتوان اثبات کرد که مطلق فوائد خمس سنت هستند و لکن میتوان اثبات کرد که فوائد غیر مترقبه خمس فریضه هستند.

اما اینکه مرحوم شاهرودی فرموده اند که خمس فریضه شامل معدن و کنز و غوص هم میشود قابل قبول نیست و نمیتوان اثبات کرد که این موارد داخل در خمس فریضه باشند.

همچنین اینکه مرحوم شاهرودی فرموده اند تفاوت بین خمس فریضه و سنت این است که از یکی استثناء مؤونه میشود و از دیگری نمیشود نیز تمام نیست چراکه همانطور که در مباحث گذشته بیان شد به نظر میرسد ادله استثناء مؤونه اطلاقی دارند که شامل همه متعلقات خمس میشوند و همگی بعد از مؤونه واجب هستند.