متن زیر تقریر و خلاصه ای از جلسه 121 درس خارج فقه مبحث مکاسب محرمه؛ جناب حجت الاسلام و المسلمین میرباقری است که در تاریخ دوشنبه 8 دی 93  برگزار شده است. قابل ذکر است که متن برداشت شاگردان ایشان از مباحث است.

یکی از تنبیهات مرحوم سید صاحب عروه، حکم مشارکت در ساخت مجسمه است، در فرض اینکه تصویرگری حرام باشد و مورد نهی، فعل صورتگری باشد نه وقوع صنع تصویر در خارج.

بحث در این است که اگر به شکل جمعی و مشارکتی اقدام به ساخت تصویر کنند، آیا همه مرتکب حرام شده اند یا کسی که فعل اخیر صنع را انجام میدهد و یا اصلا در صورت مشارکت، فعل حرامی واقع نشده است؟

نظر مرحوم سید این است که در صورت مشارکت، همه مرتکب معصیت شده اند. ایشان برای این مدعا سه بیان مطرح کرده اند:

1. در ادله، عنوان «مجسمه سازی» حرام شمرده شده است و فعل همه افراد مصداق این عنوان است.

ان قلت: ساخت جزء مجسمه که حرام نیست و این افراد هر کدام جزء مجسمه را ساخته اند.

اقول: اجزاء اگر به تنهایی ساخته شوند حرام نیستند ولی ساخت جزء اگر در ضمن کل باشد، حرام است.

ان قلت: خطاب «من صور صورة ...» متوجه به یک یک مکلفین است. نه اینکه خطابی مجموعی باشد که روی هم رفته یک خطاب متوجه همه مکلفین باشد.

اقول: درست است که خطاب انحلالی است، اما منحل شدن خطاب اعم است از انحلال به افراد و مکلفین حقیقی و اعتباری.

در جایی که جمعی با هم تصویرگری کنند، اگر صورتی ساخته شود، به شکل جمعی مصداق «من صور صورة» هستند. چنانچه در «و من یقتل مومنا متعمدا ...» هم اگر جمعی با هم در قتل مومن مشارکت کنند به فعل مجموع قتل نفس اطلاق میشود.

به بیان دیگر، انحلال خطاب به تعداد فعل های خارجی است یعنی به تعداد صورتهای ساخته شده، بشرطی که مستند به فاعل مختار باشد و فرقی نمیکند که فاعل مختارش یک نفر باشد یا ده نفر؟ دلیلی که بیان کند این فاعل مختار باید یک نفر باشد نداریم.

2. بیان دوم مرحوم سید، متقوم به وجود مناط حرمت در تصویری است که به صورت جمعی ساخته شده است. لذا فعل حرام واقع شده است و همه این جمع در این فعل حرام مشارکت کرده اند.

3. ظهور بعضی خطابات را نمیتوان از جایی که تصویرگری جمعی واقع میشود منصرف دانست. مثل خبر «نهی عن تزویق البیوت» و «صنعة صنوف التصاویر ما لم یکن مثل الروحانی» و «ما لم یکن شیئا من الحیوان» که اعمند از اینکه کار یک نفر باشند یا یک جمع. چون به هر حال در جایی که جمعی تزویق بیت میکنند، منهی عنه واقع شده است و معنی ندارد که بگوییم چون این فعل توسط چند نفر واقع شده است، حرامی واقع نشده است.

حضرت امام قدس سره در همه ادله سید مناقشه میکنند و دلیلی برای توجه حرمت به فعل جمع نمیبینند.

در مورد تنقیح مناط، میفرمایند: شاید مناط حرمت فقط در فعل شخص واحد باشد دون الجمع. زیرا ما علم به مناط احکام نداریم. الا بعضی جاها که میدانیم مناط حرمت حتما در جایی که جمع مرتکب عمل شوند وجود دارد کما اینکه در فعل فرد واحد وجود دارد (مثل جایی که صنع صنم واقع میشود توسط یک جمع)

اما در مورد بیان سوم، حضرت امام میفرمایند: ممکن است حرمت بیان شده به شرط وحدت فاعل باشد کما اینکه مقتضای انحلال اوامر و نواهی است. همچنین ممکن است روایات از این دقتی که مرحوم سید در وقوع فعل حرام در خارج به خرج داده اند، منصرف باشد.

اما بیان اول هم مورد مناقشه است به اینکه اقتضای ظهور اولیه خطاب، انحلال به لحاظ فاعل هاست نه فعل. الا اینکه قرینه ای در بین باشد که در مقام چنین قرینه ای نداریم.

البته به دلیل احتمال وجود مناط، خصوصا با توجه به ارتکازی که شکل گرفته است، مقتضی احتیاط وجود دارد.

پس در مجموع، نزاع بر سر استظهار از ادله ناهیه است. کأن سید میفرمایند از خطاب انحلال به موضوعات فهمیده میشود اعم از این که فاعلش واحد باشد یا جمع.

به لحاظ دقت اصولی و علی القواعد که نگاه کنیم، کلام حضرت امام تمام است مگر اینکه اثبات شود که ظهور بعضی خطابات مثل نهی از تزویق و ... در انحلال به موضوع است و همچنین منحل به فرد فرد مکلفین نمیشود.

لذا سرایت دادن حرمت به فعل جمعی مکلفین و تعمیم دادن به مکلفین اعتباری، نیازمند دلیل زائد است.

اما از مجموع عبارات و روایات، روی هم رفته استظهار مرحوم سید متفاهم عرفی و قابل دفاع است.