متن زیر تقریر جلسه 181 درس خارج فقه خمس آیه الله میرباقری است که به تاریخ 11 آبان ماه سال 99 برگزار شده است. ایشان در این جلسه در ادامه روایت ابن شجاع نیشابوری بحث سند روایت را بررسی کرده و اشاره می کنند که ابن شجاع توثیق ندارد مگر اینکه از طریق وثوق ابن مهزیار یا نقل مشافهه از مکاتبه روایت تصحیح شود. از جهت دلالت هم بررسی می کنند که سوال سائل نسبت به مازاد بر هزینه های بوده یا اینکه بر کل مال بوده است. و نیز بررسی می کنند که لفظ مئونه در روایت بخاطر ضمیر چه دلالتی خواهد داشت...

ادامه بررسی روایت دوم

در روایت دوم باب فرمود: «وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُجَاعٍ النَّيْسَابُورِيِّ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا الْحَسَنِ الثَّالِثَ ع عَنْ رَجُلٍ أَصَابَ مِنْ ضَيْعَتِهِ مِنَ الْحِنْطَةِ مِائَةَ كُرِّ مَا يُزَكَّى فَأُخِذَ مِنْهُ الْعُشْرُ عَشَرَةُ أَكْرَارٍ وَ ذَهَبَ مِنْهُ بِسَبَبِ عِمَارَةِ الضَّيْعَةِ ثَلَاثُونَ كُرّاً وَ بَقِيَ فِي يَدِهِ سِتُّونَ كُرّاً مَا الَّذِي يَجِبُ لَكَ مِنْ ذَلِكَ وَ هَلْ يَجِبُ لِأَصْحَابِهِ مِنْ ذَلِكَ عَلَيْهِ شَيْ‏ءٌ فَوَقَّعَ ع لِي مِنْهُ الْخُمُسُ مِمَّا يَفْضُلُ مِنْ مَئُونَتِهِ»

در مصدر محمد بن علی نیسابوری است و مرحوم شیخ حر هم در کتاب الزکاة همین روایت را همینگونه نقل کرده اند ولی در اینجا علی بن محمد آورده اند که محققین فرموده اند همین علی بن محمد صحیح است.

همانطور که گفته شد سند این روایت شریفه قابل تصحیح نیست مگر اینکه بگوییم علی بن مهزیار توقیع مبارک را مشاهده کرده است که اگر کسی این بیان را بپذیرد سند درست میشود و الا این روایت شریفه به لحاظ سند ناتمام است.

همانطور که در جلسه گذشته بیان شد این روایت شریفه ظهور در این ندارد که علی بن مهزیار توقیع را مشاهده کرده باشد و لااقل روایت شریفه از این لحاظ مجمل است و ظهور در این ندارد که علی بن مهزیار توقیع را مشاهده کرده باشد؛ اما اینکه علی بن مهزیار اهتمام به نقل توقیعات داشته اند لذا حتما این توقیع را خود ایشان دیده اند و بعد نقل کرده اند قابل اثبات نیست.

اما این استدلال که اگر «سألت» آمده باشد یعنی علی بن مهزیار نقل کرده است ولی وقتی آمده است «انه سأل» یعنی علی بن مهزیار توقیع را دیده و نقل میکند که ابن شجاع از حضرت سوال کرده است، نیز ناتمام است و باعث ظهور در روایت شریفه نمیشود.

فرازهای روایت/ بررسی سوال سائل

نکات فراوانی در این روایت وجود دارد که بعضی نیاز به بررسی ندارند اما بعض فرازها باید بررسی شوند.

«کر» رطلی است که گندم و امثال آن را با آن اندازه گیری میکرده اند که رطل عراقی 720 صاع بوده است؛ اما اینکه «کر» به مقدار آبی که به مقدار کر رسیده است باشد بعید است.

«ما یزکی» را به سه صورت میتوان معنی کرد یکی اینکه ما موصوله باشد یعنی گندم به مقدار زکات رسیده و دوم اینکه ما نافیه باشد که در این صورت اگر معلوم باشد یعنی زکات آن را نمیدهد و اگر مجهول باشد یعنی زکات آن پرداخت نشده است.

«العشر» هم ممکن است جمع عشّاری باشد که در زمان خلفا مالیات اخذ میکردند که در این صورت «اخذ» باید معلوم باشد و ممکن است به معنی یک دهم باشد که در این صورت «اخذ» مجهول است و ظاهر روایت شریفه همین احتمال دوم است؛ اما در هردو صورت یا زکات مالی است که او پرداخته است یا زکاتی است که ظالم گرفته است و در روایات مجزی از زکات دانسته شده است.

اما احتمالات دیگری که بیان شده مثل اینکه «آخذ» باشد یعنی آیا از او اخذ کنم گرچه ممکن است اما خلاف ظاهر است و نیازی به بحث و بررسی ندارد.

فراز دیگر «بسبب عمارة الضیعة» است که در بحث ما مهم و تاثیرگذار است. احتمال هایی در این هزینه وجود دارد یکی اینکه مراد هزینه های سال های آینده باشد و دوم اینکه هزینه های همین سالی که درآمدش را بدست آورده باشد و سوم اینکه اعم از هردو باشد و سوم مطلق هزینه باشد.

قرینه ای وجود ندارد که یکی از این احتمالات را تعیین کند گرچه بعید نیست که گفته شود مراد این است که برای این درآمد سی کر هزینه کرده است یعنی هزینه همین درآمد همان سال او سی کر بوده است.

درباره «ما الذی یجب لکن من ذلک» میتوان گفت که دو احتمال وجود دارد یکی اینکه مراد این باشد که از صد کر چه مقدار حق اهل بیت علیهم السلام است و دوم اینکه از مقدار باقی مانده چه مقدار حق اهل بیت علیهم السلام است که ظاهرا مراد همان مقدار باقی مانده است.

ظاهرا مراد «هل یجب لاصحابه» این است که آیا وقتی زکات آن را به ظلمه سلاطین پرداخت کرده است، باید بازهم زکات بدهد یا نه و احتمال هم دارد که سوال از سهمی برای مومنین باشد که حقی بیشتر از زکات باشد

بررسی پاسخ حضرت در روایت

«لی» در «لی منه الخمس»  ممکن است به معنی اختصاص، ملکیت و صیرورت باشد که تفاوتی در معنی ایجاد نمیکند و ظاهرا ضمیر در «منه» به مقدار باقی مانده بازگشت داشته دارد گرچه ممکن است به کل ما اصاب نیز بازگشت کند.

البته ممکن است کسی احتمال دهد ضمیر به «ما اصاب» بازگردد نه شخص، لکن این احتمال گرچه نفی نمیشود ولی قابل استظهار از روایت شریفه نیست بلکه ظاهر روایت شریفه همین است که ضمیر به شخص بازمیگردد.

اما نکته مهم این است که مراد از «مؤونه» در پاسخی که حضرت بیان کرده اند هزینه تحصیل است یا عیال، که در پاسخ این سوال باید گفت که ظاهرا مراد مؤونه عیال است چراکه اضافه به ضمیری شده است به شخص بازمیگردد لذا مراد هزینه های زندگی است، البته میتوان گفت هزینه های او اعم از مؤونه های زندگی و مؤونه های تحصیل است اما در هرحال قطعا مؤونه عیال را شامل میشود.

نکته دیگر هم این است که حضرت با پاسخی که داده اند سوال دوم را هم نفی کرده اند یعنی حق دیگری در این مال وجود ندارد. والحمدلله...