متن زیر تقریر جلسه 306 درس خارج فقه خمس آیت الله میرباقری است که در تاریخ 16 آذرماه 1400 برگزار شده است. در این جلسه ایشان فرمودند قبل از بررسی اقوال فقهی نگاه مختصری به روایات باب بیاندازیم و آنها را بررسی کنیم. هرچند باید بعدا با دیدن کلمات فقهاء دوباره به روایات مراجعه شود...

مقدمه

همانطور که گفته شد آیه شریفه و اطلاق مقامی روایات ابتداءا ظهور در این دارد که خمس شش قسم می شود و سهم هر کدام ملک اوست لکن بعضی قرائنی اقامه کرده اند که خمس ملک یک عنوان است که ابتدائا خدای متعال است و در طول آن پیامبر صلی الله علیه و آله و بعد ذوی القربی هستند و سه قسم بعدی هم مصرف خمس هستند.

هر دو دسته برای ادعای خود به روایاتی تمسک کرده اند. بسیاری از این روایات در اولین بابی که مرحوم شیخ حر در «ابواب قسمة الخمس» آورده اند، آمده است که عنوان آن باب را ایشان اینطور نگاشته اند: «بَابُ أَنَّهُ يُقْسَمُ سِتَّةَ أَقْسَامٍ ثَلَاثَةً لِلْإِمَامِ وَ ثَلَاثَةً لِلْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ مِمَّنْ يَنْتَسِبُ إِلَى عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بِأَبِيهِ لَا بِأُمِّهِ وَحْدَهَا الذَّكَرِ وَ الْأُنْثَى مِنْهُمْ وَ أَنَّهُ لَيْسَ فِي مَالِ الْخُمُسِ زَكَاة»

ابتدا روایاتی که دال بر مصرف خمس هستند بیان شده و بعد استدلال و استظهار های هریک از دو دسته تبیین و بررسی خواهد شد.

بررسی اجمالی روایات دال بر مصرف خمس

در روایت دوم در این باب که به نظر می رسد سند آن ناتمام است می فرماید: «فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ - قَالَ خُمُسُ اللَّهِ لِلْإِمَامِ وَ خُمُسُ الرَّسُولِ لِلْإِمَامِ وَ خُمُسُ ذَوِي الْقُرْبَى لِقَرَابَةِ الرَّسُولِ الْإِمَامِ وَ الْيَتَامَى يَتَامَى آلِ الرَّسُولِ وَ الْمَسَاكِينُ مِنْهُمْ وَ أَبْنَاءُ السَّبِيلِ مِنْهُمْ فَلَا يُخْرَجُ مِنْهُمْ إِلَى غَيْرِهِمْ.» این روایت بر همین نکته که مشهور قائل هستند دلالت دارد که خمس به شش قسم تقسیم می شود و نیمی از آن ملک امام علیه السلام و نیم دیگر ملک امام علیه السلام است.

روایت چهارم این باب هم که مرحوم کلینی و مرحوم شیخ طوسی نقل کرده اند می فرماید: «نَحْنُ وَ اللَّهِ الَّذِينَ عَنَى اللَّهُ بِذِي الْقُرْبَى الَّذِينَ قَرَنَهُمُ اللَّهُ بِنَفْسِهِ وَ بِنَبِيِّهِ- فَقَالَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى‏ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏ فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكِينِ مِنَّا خَاصَّةً وَ لَمْ يَجْعَلْ لَنَا سَهْماً فِي الصَّدَقَةِ أَكْرَمَ اللَّهُ نَبِيَّهُ وَ أَكْرَمَنَا أَنْ يُطْعِمَنَا أَوْسَاخَ مَا فِي أَيْدِي النَّاسِ.» این روایت شریفه هم دلالت بر این دارد که ذی القربی در این آیات ائمه معصومین علیهم السلام هستند.

روایت دیگری که دلالت واضح تری دارد که مراد از ذی القربی ائمه علیهم السلام هستند روایت پنجم باب است که می فرماید: «أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي‏ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‏ قَالَ هُمْ قَرَابَةُ رَسُولِ اللَّهِ وَ الْخُمُسُ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ ص وَ لَنَا» این روایت بیشتر با ادعای ملک عنوان بودن خمس تناسب دارد ولی قائلین به تقسیم خمس به شش قسم هم درباره این روایت می فرمایند که این روایت فقط مصرف نیمی از خمس را بیان کرده که ممکن بوده است به دست حکام بیفتد اما سه قسم اخیر را اصلا مطرح نفرموده است.

روایت دیگری هم که درباره مصرف خمس است روایت کافی شریف اس ابی نصر بزنطی است که از حضرت سوال کرده اند که: «سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‏ - فَقِيلَ لَهُ فَمَا كَانَ لِلَّهِ فَلِمَنْ هُوَ» و حضرت پاسخ داده اند: «فَقَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص- وَ مَا كَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص فَهُوَ لِلْإِمَامِ الْحَدِيثَ.»

روایت دیگری که همین مضمون را دارد خطبه ای است که در کافی از سلیم بن قیس نقل شده است که حضرت می فرمایند: « نَحْنُ وَ اللَّهِ عَنَى بِذِي الْقُرْبَى الَّذِينَ قَرَنَنَا اللَّهُ بِنَفْسِهِ وَ بِرَسُولِهِ فَقَالَ فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ- فِينَا خَاصَّةً إِلَى أَنْ قَالَ وَ لَمْ يَجْعَلْ لَنَا فِي سَهْمِ الصَّدَقَةِ نَصِيباً أَكْرَمَ اللَّهُ رَسُولَهُ وَ أَكْرَمَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ- أَنْ يُطْعِمَنَا مِنْ أَوْسَاخِ النَّاسِ فَكَذَّبُوا اللَّهَ وَ كَذَّبُوا رَسُولَهُ- وَ جَحَدُوا كِتَابَ اللَّهِ النَّاطِقَ بِحَقِّنَا وَ مَنَعُونَا فَرْضاً فَرَضَهُ اللَّهُ لَنَا الْحَدِيثَ» آیه ای که در این روایت شریفه هم آمده است آیه فیء است نه آیه خمس ولی مراد از ذی القربی در این روایت کاملا روشن است که اهل بیت معصومین علیهم السلام هستند.

روایت دیگری هم که کاملا به صورت واضح دلالت بر این مطلب دارد این روایت کافی شریفه است که در ضمن آن می فرماید: «يُؤْخَذُ مِنْ كُلِّ هَذِهِ الصُّنُوفِ الْخُمُسُ فَيُجْعَلُ لِمَنْ جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ وَ تُقْسَمُ الْأَرْبَعَةُ الْأَخْمَاسِ بَيْنَ مَنْ قَاتَلَ عَلَيْهِ وَ وَلِيَ ذَلِكَ وَ يُقْسَمُ بَيْنَهُمُ الْخُمُسُ عَلَى سِتَّةِ أَسْهُمٍ سَهْمٌ لِلَّهِ وَ سَهْمٌ لِرَسُولِ اللَّهِ ص- وَ سَهْمٌ لِذِي الْقُرْبَى وَ سَهْمٌ لِلْيَتَامَى وَ سَهْمٌ لِلْمَسَاكِينِ وَ سَهْمٌ لِأَبْنَاءِ السَّبِيلِ فَسَهْمُ اللَّهِ وَ سَهْمُ رَسُولِ اللَّهِ- لِأُولِي الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِ رَسُولِ اللَّهِ وِرَاثَةً وَ لَهُ ثَلَاثَةُ أَسْهُمٍ سَهْمَانِ وِرَاثَةً وَ سَهْمٌ مَقْسُومٌ لَهُ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُ نِصْفُ الْخُمُسِ كَمَلًا وَ نِصْفُ الْخُمُسِ الْبَاقِي بَيْنَ أَهْلِ بَيْتِهِ فَسَهْمٌ لِيَتَامَاهُمْ وَ سَهْمٌ لِمَسَاكِينِهِمْ وَ سَهْمٌ لِأَبْنَاءِ سَبِيلِهِمْ يُقْسَمُ بَيْنَهُمْ عَلَى الْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ»

این روایت هم دلالت بر همان مدعا مشهور دارد که خمس به شش قسم تقسیم میشود و اینکه خمس به صورت کلی ملک عنوان باشد خلاف ظاهر این روایت شریفه است.

روایت نهم باب هم دلالت بر همان مدعا مشهور دارد. در این مرفوعه آمده است: «الْخُمُسُ مِنْ خَمْسَةِ أَشْيَاءَ إِلَى أَنْ قَالَ فَأَمَّا الْخُمُسُ فَيُقْسَمُ عَلَى سِتَّةِ أَسْهُمٍ سَهْمٌ لِلَّهِ وَ سَهْمٌ لِلرَّسُولِ وَ سَهْمٌ لِذَوِي الْقُرْبَى وَ سَهْمٌ لِلْيَتَامَى وَ سَهْمٌ لِلْمَسَاكِينِ وَ سَهْمٌ لِأَبْنَاءِ السَّبِيلِ فَالَّذِي لِلَّهِ فَلِرَسُولِ اللَّهِ ص فَرَسُولُ اللَّهِ أَحَقُّ بِهِ فَهُوَ لَهُ خَاصَّةً وَ الَّذِي لِلرَّسُولِ هُوَ لِذِي الْقُرْبَى وَ الْحُجَّةِ فِي زَمَانِهِ فَالنِّصْفُ لَهُ خَاصَّةً وَ النِّصْفُ لِلْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ أَبْنَاءِ السَّبِيلِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ الَّذِينَ لَا تَحِلُّ لَهُمُ الصَّدَقَةُ وَ لَا الزَّكَاةُ عَوَّضَهُمُ اللَّهُ مَكَانَ ذَلِكَ بِالْخُمُسِ الْحَدِيثَ.» این روایت هم دلالت بر تقسیم خمس به شش قسم دارد.

روایت دهم باب هم که مرحوم صدوق در مجالس و عیون نقل کرده اند و به صورت تقطیع شده در وسائل آمده است مربوط به مصرف است که در این روایت آمده است: «وَ أَمَّا الثَّامِنَةُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‏ فَقَرَنَ سَهْمَ ذِي الْقُرْبَى مَعَ سَهْمِهِ وَ سَهْمِ رَسُولِ اللَّهِ ص إِلَى أَنْ قَالَ فَبَدَأَ بِنَفْسِهِ ثُمَّ بِرَسُولِهِ ثُمَّ بِذِي الْقُرْبَى فَكُلُّ مَا كَانَ مِنَ الْفَيْ‏ءِ وَ الْغَنِيمَةِ وَ غَيْرِ ذَلِكَ مِمَّا رَضِيَهُ لِنَفْسِهِ فَرَضِيَهُ لَهُمْ إِلَى أَنْ قَالَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكِينِ... الی ان قال: فَجَعَلَ لِنَفْسِهِ مِنْهَا سَهْماً وَ لِرَسُولِهِ سَهْماً فَمَا رَضِيَهُ لِنَفْسِهِ وَ لِرَسُولِهِ رَضِيَهُ لَهُمْ وَ كَذَلِكَ الْفَيْ‏ءُ مَا رَضِيَهُ مِنْهُ لِنَفْسِهِ وَ لِنَبِيِّهِ رَضِيَهُ لِذِي الْقُرْبَى إِلَى أَنْ قَالَ فَلَمَّا جَاءَتْ قِصَّةُ الصَّدَقَةِ نَزَّهَ نَفْسَهُ وَ رَسُولَهُ وَ نَزَّهَ أَهْلَ بَيْتِهِ‏ فَقَالَ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكِينِ» این روایت نیز دلالت بر این نکته دارد خمس به شش قسم تقسیم می شود.

در روایت یازدهم این باب آمده است: «قَرَأْتُ عَلَيْهِ آيَةَ الْخُمُسِ فَقَالَ مَا كَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِرَسُولِهِ- وَ مَا كَانَ لِرَسُولِهِ فَهُوَ لَنَا الْحَدِيثَ»

در روایت دوازدهم نیز آمده است: «عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ: الْخُمُسُ يُخْرَجُ مِنْ أَرْبَعَةِ وُجُوهٍ مِنَ الْغَنَائِمِ الَّتِي يُصِيبُهَا الْمُسْلِمُونَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ مِنَ الْمَعَادِنِ وَ مِنَ الْكُنُوزِ وَ مِنَ الْغَوْصِ وَ يَجْرِي هَذَا الْخُمُسُ عَلَى سِتَّةِ أَجْزَاءٍ فَيَأْخُذُ الْإِمَامُ مِنْهَا سَهْمَ اللَّهِ وَ سَهْمَ الرَّسُولِ- وَ سَهْمَ ذِي الْقُرْبَى ثُمَّ يَقْسِمُ الثَّلَاثَةَ السِّهَامِ الْبَاقِيَةَ بَيْنَ يَتَامَى آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَسَاكِينِهِمْ وَ أَبْنَاءِ سَبِيلِهِمْ.»

در ادامه مرحوم شیخ حر روایات را از عیاشی نقل کرده اند که سند آن را به جهت اختصار حذف کرده اند. در روایت پانزدهم آمده است: «مَا تَقُولُ قُرَيْشٌ فِي الْخُمُسِ قَالَ قُلْتُ: تَزْعُمُ أَنَّهُ لَهَا قَالَ مَا أَنْصَفُونَا وَ اللَّهِ لَوْ كَانَ مُبَاهَلَةٌ لَتُبَاهِلَنَّ بِنَا وَ لَئِنْ كَانَ مُبَارَزَةٌ لَتُبَارِزَنَّ بِنَا ثُمَّ يَكُونُونَ هُمْ وَ عَلِيٌّ سَوَاءً» حضرت شرافت و قرابت ذوی القربی را بیان کرده و می فرمایند که نمی توان مراد از ذی القربی قریش باشد.

روایات دال بر مصرف در وسائل و در مستدرک بسیار هستند، لذا مرحوم خویی فرموده اند گرچه هریک از این روایات دارای سند متقن نیستند ولی اینکه روایات بسیاری دلالت بر این مضمون دارد که اولا مراد از ذی القربی ائمه علیهم السلام هستند و ثانیا سهم خدای متعال و رسول خدا صلی الله علیه و آله به ذی القربی می رسد و ثالثا خمس به شش
قسم تقسیم می شود و رابعا مراد مسکین و یتیم و ابن سبیل از سادات هستند. اگر سند هریک از این روایات متظافره که دلالت بر این نکته دارند متقن و صحیح نباشد، بازهم این چهار مضمون قابل اثبات هستند زیرا روایات زیادی دلالت بر آنها دارد و نظریه مرحوم ابن جنید نا تمام است.

ظاهر این روایات ابتداءا موافق قول مشهور است که خمس شش قسم می شود و سه سهم از آن ملک امام علیه السلام است و سه سهم دیگر ملک سادات است و ادعای مرحوم شاهرودی در این روایات که فرموده اند دلالت بر این دارد که کل خمس ملک عنوان حاکم است نیاز به اثبات دارد.